Groenten uit Balen

Daar zat ik dan, tijdens de namiddagvoorstelling in cultuurhuis De Warande, omringd door een overwegend ouder publiek. Op het zachte gemompel na van stemmen die elkaar leken te kennen, was het stil.

Verzonken in mijn stoel zat ik te wachten tot het stuk zou beginnen, toen iets achter me mijn aandacht trok. Ik draaide me om en moest onwillekeurig glimlachen. De rijen bovenin, inclusief het balkon, stroomden vol met jongeren. De sfeer in de zaal veranderde in een oogopslag.

Ik kon niet anders dan terugdenken aan de keren dat ik zelf als scholier naar dit soort voorstellingen wandelde vanuit de school, met lichte tegenzin — maar alles was beter dan les. Dus liet ik me, pratend en slenterend, nauwelijks met het stuk bezig, de zaal inleiden. Eenmaal alle leerlingen zaten, namen de leerkrachten plaats op de laatste stoelen aan het gangpad. Ze zaten daar als een soort poortwachters — discreet, maar alert. Waakzaam om te voorkomen dat iemand vóór het einde van de voorstelling richting uitgang zou glippen.

Meteen drong zich een vraag aan me op: hoe zou ik in deze setting zijn als leerkracht? Zou ook ik mezelf opwerpen als bewaker van de orde? Met argusogen turend, zoekend naar leerlingen die hun blik liever bij extracurriculaire activiteiten hielden dan bij de voorstelling. Of zou ik vooral opgaan in het stuk, ervan uitgaande dat mijn leerlingen mijn interesse zouden delen? Nu ik rondloop op mijn werkplekschool, merk ik dat ik misschien sterker dan ik zou willen, kijk naar onderwijs door de bril van mijn eigen schooltijd – een tijd in het lyceum, waar enkel meisjes schoolliepen en discipline en cognitieve prestaties centraal stonden. Tegelijk probeer ik mijn eigen kinderen op te voeden tot respectvolle, maar kritische denkers die hun eigen mening durven vormen. Ik bots er regelmatig op hoe mijn verschillende rollen — die van moeder, maatschappelijk werker, leidinggevende, student in het verleden en het heden — elk hun eigen grenzen en denkkaders meebrengen. Ze vormen wie ik was en wie ik nu ben. In de toekomst wil ik als leerkracht in de eerste plaats nabij en authentiek zijn. Ik wil een veilige leeromgeving creëren waarin leerlingen zich gezien en gehoord voelen, en waarin fouten maken deel uitmaakt van het leren. Ik wil mijn leerlingen aanmoedigen nieuwsgierig te blijven en hun eigen stem te vinden. Daarnaast blijf ik stellig geloven in het belang van duidelijke grenzen. Daarom zal ik het uniform van poortwachter wellicht ook aantrekken — niet uit principiële strengheid, maar uit zorg.

De aanzwellende muziek trok mijn aandacht terug naar het podium. Een deur werd geopend en daarmee kwam het stuk meteen op gang. Het toneelstuk, geschreven door Walter Van den Broeck in 1971, ging precies één jaar na de staking bij de zinkfabriek Vieille Montagne in Balen in première. Hoewel de personages fictief zijn, is wat hen overkomt gebaseerd op de werkelijkheid. Op een doordeweekse ochtend staat vader Debruycker plots weer thuis. Hij had op dat moment in de fabriek moeten zijn, zoals altijd. Het gezin reageerde vol ongeloof. Zijn schoonvader en echtgenote vlogen elkaar regelmatig in de haren; het was zeker geen uitzondering, maar eerder een deel van de dagelijkse dynamiek in het gezin. Toch deelden ze in deze situatie dezelfde overtuiging: hij moest terug aan het werk.

De oude man heeft een cynische, eerder gelaten houding tegenover de staking. Hij vertolkt een conservatief standpunt binnen de arbeidersklasse, gebaseerd op teleurstelling. Het is ook pijnlijk realistisch. Clara, de dochter van het gezin Debruycker, staat lijnrecht tegenover haar grootvader. Waar hij berust in het onrecht en zijn bestaan in de schaduw van de grauwe zinkfabriek accepteert, weigert Clara zich daarbij neer te leggen. Ze maakt het haar ouders echter niet gemakkelijk door zwanger te raken van Luc, een student die zijn universitaire studies in Leuven heeft onderbroken — tegen de zin van zijn ouders — om zijn solidariteit te tonen met de arbeiders die in opstand kwamen tegen de ongelijke behandeling en verloning voor gelijk werk tussen de verschillende fabrieken van Union Minière eisten.

De botsing tussen generaties die zich binnen de muren van het gezin afspeelt, is eigenlijk veel meer dan dat. Het is een clash tussen wereldbeelden die de weg naar de woonkamer van het gezin heeft gevonden. Aan de ene kant de arbeiders, gevangen in de sociale hiërarchie, strijdend voor betere arbeids- en leefomstandigheden. Aan de andere kant: de heersende macht.

De arbeiders worstelden daarnaast met hun gevoel van eigenwaarde. Je was óf iemand uit de cité — de arbeiderswijk — óf je behoorde tot ‘de stad’, waar intellectuelen of zij die zich boven de arbeiders plaatsten, woonden. Ook hier zien we een tweedeling terugkomen in het stuk. Binnen de arbeidersklasse leefde een grote solidariteit en verbondenheid. Die was jarenlang het fundament van hun identiteit: een noeste, gedisciplineerde werker die zonder weerwoord uitvoerde wat van hem gevraagd werd. Hun zelfbeeld was nauw verweven met deze rol en hun plaats in de maatschappij. Een bijzonder thema dat doorheen de schoolloopbaan van jongeren soms manifest, dan weer latent aanwezig is. Het opgroeien van een speels lagereschoolkind tot een zelfbewuste jongvolwassene verloopt vaak met de nodige drempels, en leerkrachten kunnen hierover waardevolle lessen in vakken zoals mens en samenleving of MAVO integreren.

Het lijkt me zeker zinvol om met leerlingen Groenten uit Balen te gaan bekijken, omdat het stuk niet alleen belangrijke historische gebeurtenissen en sociale thema’s behandelt, maar ook tal van raakvlakken heeft met de leerplandoelen. Leerlingen kunnen op cognitief niveau inzicht verwerven in sociale ongelijkheid, arbeidersstrijd en de maatschappelijke context van toen en nu. Daarnaast worden ook leerdoelen op affectief niveau aangesproken, zoals empathie, reflectie en moreel bewustzijn. Wel lijkt het me belangrijk om te beseffen dat jongeren gewend zijn aan snelle beelden en voortdurende prikkels; de traagheid en eenvoud van het stuk kunnen daarom een uitdaging vormen voor hun aandachtsspanne. Een goede en actieve voorbereiding, voldoende context en een nabespreking zijn dan ook essentieel om de diepgang en relevantie van het verhaal over te brengen en geen leerkans onbenut te laten.

Doorheen het hele stuk voelt de toeschouwer een tragikomische ondertoon in de stille pogingen van vader Debruycker om zijn stem te laten horen. Zijn onzekerheden, verontwaardiging en hoop giet hij in brieven, gericht aan de toenmalige koning. Zijn vrouw echter, nuchter als ze is en doordrongen van de onmacht, gebruikt die brieven om de kachel aan te maken. Met iedere brief die in de vlammen verdwijnt, lijkt ze te zeggen: de strijd is al gestreden. De uitkomst ligt vast. Haar verzet bestaat erin dat ze de realiteit onder ogen ziet — zonder enige illusie.

Na afloop van het theaterstuk bleef het aan me kleven. De strijd die er wordt uitgevochten — tussen generaties, tussen de gewone man en de macht, tussen hoop en wanhoop — is nog lang niet gestreden. Het is bijna absurd om te beseffen dat we, ondanks het feit dat we leven in een tijd van ongeziene kennis en technologie, toch blijven struikelen over dezelfde menselijke tekortkomingen. De staking vond decennia geleden plaats, maar de patronen zijn tijdloos: de loonkloof tussen mannen en vrouwen, machtsmisbruik, kansarmoede en burgerbewegingen die hiertegen in verzet komen. Misschien is dát wel onze tragiek. Ik heb alvast voor mezelf besloten om niet in dat lot te berusten.